بخش اصلی مجموعه عهد جدید همان انجیل های چهارگانه است که در واقع، زندگی نامه و سخنان حضرت عیسی است. به گفته بیشتر دانشمندان قدیم و جدید، این چهار انجیل بین سال های 65 تا 100 میلادی نوشته شده و بین سال های 150 تا 180 میلادی رسمی و قانونی شده است. به موازات این چهار انجیل، از ده ها کتاب دیگر با عنوان انجیل نام برده شده است که از آنها، تحت عناوین غیررسمی، غیرقانونی یا اپوکریفایی نام برده می شود. این آثار، در همان دوره نگارش و قانونی شدن چهار انجیل قانونی و تا چندین قرن پس از آن به نگارش درآمده و محتوای آن، زندگی و سخنان حضرت عیسی است، اما دقیقاً قالب و چارچوب چهار انجیل رسمی را رعایت نکرده است. برخی از این اناجیل، صرفاً سخنانی از حضرت عیسی(ع) را نقل کرده است و برخی صرفاً معجزاتی از آن حضرت را; برخی از آنها حوادثی از زندگی عیسی و پدر و مادر او را نقل کرده است که در اناجیل دیگر نیامده است. نسخه های کاملی از برخی از این نوشته ها موجود است و از برخی از آنها صرفاً پاره هایی به جای مانده و از برخی دیگر فقط جملاتی که عالمان سده های نخست مسیحی آنها را نقل کرده اند. آشنایی با این اناجیل دست کم از دو جهت مهم است، یکی این که فضای انجیل نویسی را در سده های نخست نشان می دهد و دیگر این که به کار تطبیقی کمک می کند; زیرا برای نمونه در مواردی که درباره زندگی عیسی بین قرآن مجید و اناجیل رسمی اختلاف است، گاهی برخی از اناجیل غیررسمی حادثه را شبیه قرآن نقل کرده است. نوشتار حاضر در پی آن است که این اناجیل را به اختصار معرفی کرده، اشاره ای به محتوا، تاریخ نگارش، زبان اصلی، نویسنده احتمالی و زمان نگارش آنها کند.
انجیل لوقا، که یکی از چهار انجیل رسمی و قانونی عهد جدید است، با این عبارت آغاز می شود: عالیجناب تئوفیلوس، بسیاری کوشیده اند شرح زندگی عیسی مسیح را به نگارش در آورند و برای انجام این کار، از مطالبی استفاده کرده اند که از طریق شاگردان او و شاهدان عینی وقایع، در دسترس ما قرار گرفته است. اما از آنجا که من خود، این مطالب را از آغاز تا پایان، با دقت بررسی و مطالعه کرده ام، چنین صلاح دیدم که ماجرا را به طور کامل و به ترتیب برایتان بنویسم...[1]
دانشمندان برآنند که انجیل لوقا بین سال های 75ـ85 میلادی نوشته شده است.[2] از فقره فوق بر می آید که در این زمان، یعنی اواخر قرن اول، انجیل نویسی امری متعارف بوده و تعداد زیادی انجیل موجود بوده است. دانشمندان برآنند که دو انجیل مرقس و متی، از اناجیل قانونی، قبل از انجیل لوقا نوشته شده است، پس باید تعداد زیادی انجیل، غیر از این دو انجیل، در زمان نگارش انجیل لوقا موجود بوده باشد.
از سوی دیگر، فرایند قانونی شدن مجموعه عهد جدید، روندی تدریجی بوده است. این فرایند در نیمه قرن دوم هنوز به نتیجه مشخصی نرسیده بود و ظاهراً از نوشته ای که از ایرنئوس باقی مانده، برداشت می شود که در ربع آخر قرن دوم چهار انجیل رسمی فعلی به عنوان کتاب های قانونی پذیرفته شده و گویا پرونده اناجیل قانونی در این زمان بسته شده بود[3]. درباره کل مجموعه عهد جدید، هر چند تکلیف بخش عمده این کتاب ها تا پایان قرن دوم روشن شده، اما درباره برخی از آنها نزاع تا پایان چهارم ادامه داشته و در این زمان پرونده نهایی عهد جدید قانونی، شامل 27 کتاب و نوشته بسته شد.[4] پس یک دوره چهار قرنی را باید دوره نگارش و رسمیت یافتن متون مقدس مسیحی به حساب آورد. در خلال این دوره و مدتی پس از آن، به موازات چهار عنوان نوشته که در مجموعه عهد جدید وجود دارد، یعنی انجیل، اعمال، نامه و مکاشفه، نوشته های دیگری با همین عناوین به وجود آمده که در مجموعه عهد جدید قانونی پذیرفته نشده است. بخش عمده این نوشته ها تحت عنوان انجیل قرار دارد که به گونه ای به زندگی و شخصیت و تعالیم عیسی یا بخشی از آنها می پردازد. این اناجیل در بسیاری از موارد با اناجیل رسمی اختلاف دارد و زندگی حضرت عیسی را به گونه دیگری نشان می دهد. در برخی از این اناجیل گزارش زندگی عیسی در بخش هایی با گزارش قرآن مجید از این ماجرا نزدیک و شبیه است.
تعداد این اناجیل زیاد است; به گونه ای که گفته می شود که تعداد آنها به بیش از دو دوجین می رسد.[5] در این نوشتار برآنیم که مهم ترین و معروف ترین این اناجیل را به اختصار معرفی کنیم. نویسندگان مسیحی این اناجیل را به صورت های مختلف دسته بندی کرده، تحت چند عنوان به آنها پرداخته اند. آنان «انجیل برنابا» را در این مجموعه نمی آورند، و ما بر آنیم که به اختصار درباره این مجموعه در هفت محور به بحث بپردازیم.
اناجیل کودکی و والدین عیسی
از میان اناجیل غیرقانونی، چند انجیل زیر به تولد و کودکی عیسی یا زندگی مریم یا یوسف نجار پرداخته است:
انجیل یعقوب
این نوشته که خود را به یعقوب منسوب می کند و گفته می شود که شاید مقصود از یعقوب همان برادر عیسی مسیح است، به تاریخ تولد مریم تا تولد عیسی می پردازد. از آنجا که عمده مطالب این انجیل به مباحث مقدم بر مباحث موجود در اناجیل قانونی مربوط است، این نوشته از قرن شانزدهم و به دنبال ترجمه آن به لاتین توسط فردی فرانسوی به نام پاستل به «انجیل آغازین» Protevangelium معروف شده است.[6] گفته می شود که قدیمی ترین نسخه خطی که از این نوشته کشف شده، مربوط به قرن سوم میلادی است و عنوان «میلاد مریم، مکاشفه یعقوب» را دارد.[7]
تاریخ نگارش این انجیل نیمه دوم قرن دوم احتمال داده می شود و این زمانی است که فرایند قانونی شدن اناجیل قانونی به شکل نهایی خود نرسیده بود; اریجن به صورت یقینی و کلمنت اسکندرانی و ژوستین احتمالا، این سند را می شناخته اند و مطالبی مانند «تولد عیسی در غار و رسیدن نسب مریم به داود را از آن نقل کرده اند.[8] این انجیل در اواسط نیمه دوم قرن دوم به زبان یونانی و احتمالا در مصر توسط فردی که یهودی الاصل نبوده نوشته شده است; زیرا از جغرافیای فلسطین و رسوم یهودی اطلاع زیادی نداشته است.[9]
دو نکته درباره این نوشته بسیار شایان توجه است; زیرا نشان دهنده توجه زیاد مسیحیان به این کتاب در سده های نخست میلادی و پس از آن است. نخست این که پدران اولیه کلیسا به این کتاب زیاد اشاره کرده، از آن نقل قول کرده اند و این نشان می دهد که در جهان مسیحیت مقبولیت زیادی داشته است.[10] دوم این که در همان سده های نخست، این کتاب به صورت بسیار گسترده ای به زبان های مختلف ترجمه شده و نسخه های متعددی از آن به زبان های مختلف در دست است. نسخه هایی از ترجمه این اثر به زبان های سریانی، جنبشی، اسلاوی، ارمنی، گرجی، عربی و غیره موجود است و برخی از نویسندگان از این که این کتاب در همان سده های نخست به لاتین ترجمه نشده، تعجب کرده یا تلاش کرده اند که دلیلی برای آن بیاورند.[11]
محتوای این نوشته قابل توجه و تأمل است; زیرا بخش عمده ای از آن یعنی تولد مریم در اناجیل قانونی نیامده است. البته این ماجرا در قرآن مجید آمده است که دو روایت شبیه و قابل مقایسه است. تولد عیسی، که در اناجیل متی و لوقا آمده، در این کتاب متفاوت، و از جهاتی قابل مقایسه با روایت قرآن مجید از ماجرا نقل شده است.
کتاب از اینجا آغاز می شود که فردی از بنی اسرائیل به نام یواقیم، که فردی ثروتمند است و همسری به نام حنه دارد، فرزندی ندارد. او و همسرش غمگین اند و نزد خدا گریه و زاری کرده، از او فرزندی می خواهند و نذر می کنند که اگر خدا فرزندی به آنان عطا کند، آن را وقف معبد کنند. پس خدا مژده دختری را به آنان می دهد و چون دختر، که نام او مریم است، سه ساله می شود او را به معبد می برند و کاهن اعظم، یعنی زکریا، مسئولیت او را به عهده می گیرد. او در معبد زندگی خاصی دارد و فرشتگان برای او طعام می آورند. چون دوازده ساله می شود کاهن اعظم، مسئولیت بکارت او را به فردی به نام یوسف، می سپارد که خدا به صورت اعجازآمیز او را برای این کار برگزیده بود، وی پیش تر ازدواج کرده بود و فرزندانی داشت. در این زمان، فرشته خداوند به مریم مژده فرزند می دهد. چون شش ماه می گذرد، یوسف متوجه حاملگی مریم می شود و ناراحت و غمگین می شود و ندبه می کند، فرشتگان ماجرا را به او خبر می دهند. مریم و یوسف در محاکمه حاضر می شوند و چون کاهن آنان را آزمایش می کند و سربلند بیرون می آیند، آن دو را روانه می کند.
امپراتور دستور سرشماری می دهد و چون آن دو حرکت می کنند و به وسط راه می رسند مریم احساس درد زایمان می کند. او در غاری زایمان می کند و نور به داخل غار می تابد. قابله ها او را بررسی می کنند و بعد از زایمان نیز بکارت او را تأیید می کنند. مجوسیانی برای دیدن عیسی، که ستاره او را دیده اند می آیند و هیرودیس که ماجرای تولد مسیح را شنیده بود، دستور قتل اطفال را می دهد. مریم طفل را پنهان می کند. هیرودیس در پی یحیی است و پدر او زکریا را به قتل می رساند و کتاب پایان می یابد.
انجیل کودکی توماس
نام این نوشته در نسخه های خطی «کودکی خداوند، عیسی» (نسخه سریانی) و «گزارش کودکی خداوند به وسیله توماس، فیلسوف اسرائیل» (نسخه اول یونانی) و «کتاب رسول مقدس توماس درباره با زندگی خداوند در کودکی اش» (نسخه دوم یونانی) است[12] و این نوشته از انجیل توماس که در نجع حمادی کشف شد (و بعداً به آن خواهیم پرداخت)، کاملا متفاوت است. این انجیل معجزاتی را حکایت می کند که عیسی بین پنج تا دوازده سالگی انجام داده است[13] ایرنئوس در کتاب علیه بدعت ها آورده است که فرقه ای از گنوسی ها کتابی داشته اند که مشتمل بر فقره ای از همین انجیل توماس (باب ششم) بوده است. این امر از وجود این انجیل در اواخر قرن دوم حکایت می کند.[14] نویسنده ای مسیحی به نام کیرلس اورشلیمی (متوفای 386 م.) می گوید: این انجیل تألیف توماس رسول نیست; بلکه توماس دیگری که شاگرد مانی، مؤسس مانویت، بوده آن را نوشته است. اما مانی در قرن سوم می زیسته و در قرن دوم اریجن اسم این کتاب را آورده و ایرنئوس به آن استشهاد کرده است. بنابراین باید گفت که کیرلس از قدمت کتاب بی اطلاع بوده است و کتاب در قرن دوم موجود بوده است.[15] از اطلاعات این کتاب درباره یهودیت بر می آید که نویسنده باید فردی مسیحی غیریهودی الاصل بوده باشد. این انجیل اکنون به دو صورت موجود است; یکی قدیمی تر که مفصل و مشتمل بر نوزده باب است، و دیگری کوتاه تر که مشتمل بر یازده باب است. اکثر نسخه های خطی یونانی این کتاب، مربوط به بعد از قرن سیزدهم است. نسخه های دیگری از این کتاب به زبان های سریانی، لاتین، جشی گرجی و اسلاوی موجود است.
همان طور که گذشت، محتوای این نوشته معجزاتی است که عیسی در کودکی انجام می داد. او آب را مطیع خود ساخت. با گل مجسمه چند پرنده ساخت و چون مورد اعتراض قرار گرفت که چرا حکم شنبه را نقض کرده، به مجسمه ها دستور داد که زنده شوند. کسانی که او را اذیت کردند نفرین کرد و آنان مردند. معلمان از دانایی و حکمت او در تعجب می ماندند. او مردگان را زنده می کرد و بیمارانی را شفا می داد. آب را در لباس خود حمل می کرد. بذری می کاشت و معجزه آسا ثمر می آورد. با چوب کوچکی برای پدرش که نجار است، وسیله بزرگی ساخت و سرانجام در دوازده سالگی در معبد تعالیمی را بیان می کرد که عالمان یهود در شگفت می ماندند برخی از معجزاتِ فوق در نسخه دوم یونانی، که کوتاه تر است، نقل نشده است
انجیل متای دروغین
این نوشته، اثری ترکیبی است که گفته می شود که در زمان های متأخر یعنی سده های ششم تا هشتم یا هشتم و نهم به زبان لاتین نوشته یا گردآوری شده است.[16] باب های اول تا هفدهم این نوشته بر انجیل یعقوب مبتنی است و حوادثی درباره تولد و کودکی مریم تا تولد عیسی در بردارد. به همین جهت، برخی این نوشته را ترجمه لاتینی انجیل یعقوب می دانند که مطالب دیگری به آن افزوده شده است.[17] شاید تعبیر فوق درست نباشد چرا که حدود سه پنجم مطالب این نوشته، یعنی باب های هفدهم تا چهل و دوم با مطالب انجیل یعقوب بیگانه است. برخی برآنند اساس که مطالب باب های 25 تا 42، انجیل کودکی توماس است[18] با این حال، در این بخش نیز مطالبی اضافه بر انجیل کودکی توماس آمده است. نمونه آن باب های 35، 36 و 40 است.[19] آنچه در این نوشته بین باب های هفدهم تا بیست و پنج آمده، مربوط به مسافرت یا فرار خانواده یوسف به مصر است. در این سفر، عیسای کودک معجزات متعددی انجام داده است. چون در غاری به استراحت پرداختند و مارهایی به آنان حمله کرد، عیسی آنها را چنان رام کرد که به سجده افتادند. حیواناتِ دیگر رام شده، دنبال آنان می روند; درخت خرما خم شد تا مریم از میوه آن تناول کند و این را عیسی انجام داد. عیسی کاری کرد که فاصله برای آنان کوتاه شود. بت های معبد مصر نزد عیسی به سجده افتادند و پادشاه مصر و لشکرش وارد معبد شده، بر عیسی سجده کردند.
به هر حال، مطالب این انجیل را می توان به سه بخش تقسیم کرد. باب های اول تا هفدهم مربوط به قبل از تولد عیسی و در واقع بیشتر، تولد، کودکی و باکره بودن مریم است که بیشتر بر انجیل یعقوب مبتنی است. باب های هفدهم تا بیست و چهارم معجزاتی را بیان می کند که عیسی در سفر مصر انجام داد. باب های 25 تا 42 معجزاتی را بیان می کند که عیسی از پنج سالگی تا دوازده سالگی انجام داد و بیشتر بر انجیل کودکی توماس مبتنی است. پس این سخن درست به نظر می رسد که این نوشته ترکیبی از اناجیل موجود بوده و به تدریج در دوره های متأخر چنین گردآوری ای ضروری دانسته شده است.[20]
اما علت این که این نوشته، عنوان متای دروغین را گرفته، آن است که دو تن از اسقف های معاصر جرومِ قدیس به او نامه ای نوشتند و از او خواستند تا که انجیلی را که متی به زبان عبری نوشته جزو متن مقدس قانونی قرار ندهد. جروم پاسخ داد که وی توجه دارد که اگر متی می خواست این اثر منتشر شود، آن را به انجیل اصلی ملحق می کرد. او می گوید من این اثر را ترجمه می کنم ولی جزو متن قانونی قرار نمی دهم.[21] نامه نگاری فوق باعث شد که برخی همین نوشته موجود را انجیلی بدانند که در این نامه ها به آن اشاره شده است. اما گفته می شود این خطاست و این نوشته مدت ها پس از جروم گردآوری شده است.[22]
انجیل عربی کودکی (انجیل قیافا)
گفته می شود که این انجیل احتمالا در اصل به زبان سریانی و در سده های پنجم و ششم میلادی گردآوری شده است[23] عنوان این نوشته «کتاب یوسف قیافا» است. این عنوان از آنجا ناشی شده که یعقوبیان سریانی زبان معتقد بودند که قیافا، کاهن یهودی معاصر عیسی، مسیحی شده است (همان). نسخه خطی عربی، که در واقع ترجمه ای از اصل سریانی بوده، برای نخستین بار در سال 1697 آن به لاتین ترجمه و منتشر شد ولی اکنون اصلی عربی آن موجود نیست.[24] محتوای این نوشته از سه بخش اصلی تشکیل شده است: تولد عیسی، سفر به مصر و معجزاتی که در آنجا صورت گرفت و معجزات عیسی در کودکی.[25] بخش اول باب های نخست تا دهم را در برمی گیرد. این بخش شبیه انجیل یعقوب است. بخش دوم باب های 11ـ35 را در بر می گیرد که از منابع متعدد موجود گرفته شده است. بخش سوم باب های 36ـ55 را در بر می گیرد و شبیه انجیل کودکی توماس است.[26] با این حال، این نوشته مطالب خاص خود را نیز دارد; برای مثال، عیسی در گهواره با مریم سخن می گوید (باب اول).
انجیل میلاد مریم
این نوشته که «انجیل کودکی مریم» نیز خوانده شده، مربوط به سده های پنجم و ششم میلادی است.[27] این نوشته داستان تولد مریم و کودکی او و زندگی او در معبد و سپرده شدن او به یوسف و آبستن شدن مریم به وسیله روح القدس را در بردارد و ظاهراً سخنی اضافه بر انجیل یعقوب و انجیل متای دروغین ندارد.
گفته می شود که این نوشته همان داستان کودکی مریم در انجیل متای دروغین است که اصلاح شده و ازدواج اول یوسف را (که با اناجیل قانونی ناسازگار است) و نیز برخی از مطالب ناخوشایند را حذف کرده، برخی از مطالب کسل کننده را کوتاه کرده است.[28]
انجیل یوسف نجار
این نوشته در قرن چهارم میلادی یا حدود سال 400 به زبان یونانی در مصر نوشته شده و اکنون نسخه های لاتینی، قبطی و عربی آن موجود است.[29] البته برخی اصل این نوشته را قبطی دانسته اند.[30]
در واقع، این نوشته داستان زندگی یوسف نجار است که در ضمن آن، قدری از زندگی مریم و نیز تولد عیسی آمده است. داستان زندگی یوسف را عیسی برای شاگردانش بر فراز کوه زیتون نقل می کند. یوسف در بیت لحم نجاری می کرد و مریم در معبد خداوند به خدمت مشغول بود. یوسف، که پیش تر ازدواج کرده و دارای فرزندانی بود، به سرپرستی مریم انتخاب شد. مریم به وسیله روح القدس آبستن شد و فرشته خداوند یوسف را از ما وقع مطلع کرد. ماجرای سرشماری پیش آمد و در راه عیسی متولد می شود و هیرودیس دستور قتل عام اطفال را می دهد و خانواده یوسف به مصر می گریزد و سپس با مرگ هیرودیس به ناصره جلیل باز می گردد. آنچه گذشت، در نه باب اول این نوشته آمده، که مشابه دیگر اناجیل کودکی است و تنها در جزئیات متفاوت است.
از باب دهم سخن از کهن سالی یوسف است که به 111 سالگی رسیده و کاملا سالم است. عیسی در خانواده یوسف بود و فرشته خداوند یوسف را از مرگ او مطلع کرد. یوسف به دعا مشغول شد و به مرض مرگ مبتلا گشت. یوسف روح خود را تسلیم کرد و به هنگام مرگ، سخنانی به زبان آورد و کلمات ایمان را شهادت داد. یوسف در حال احتضار بود و عیسی برای او دعا کرد و میکائیل و جبرائیل روح او را به مکان ابرار منتقل کردند و بدن او را فرشتگان تکفین کردند و عیسی خطاب گفت که حتی بدن او از بین نمی رود. یوسف به خاک سپرده شد. در پایان، سخنی درباره مرگ آمده است و آن این که مرگ به خاطر گناه آدم بر همگان عارض می شود و شاگردان مسیح در این باره از او سؤالاتی کردند.
ویژگی این نوشته آن است که بحث هایی الهیاتی درباره آخرت شناسی مطرح کرده است. برخی با توجه به این مباحث تاریخ نگارش کتاب را حدود سال 400 میلادی تعیین کرده اند.[31]
انجیل صعود مریم
این انجیل در قرن پنجم و در حدود سال 400 میلادی در مصر به زبان یونانی نوشته شده و به زبان های سریانی، قبطی، عربی و لاتین ترجمه شده و نسخه هایی خطی از این ترجمه ها موجود است.[32]
در بخشی از این نوشته آمده است که عیسی دو سال پس از صعود، بر مادرش مریم ظاهر شد و به او مرگ قریب الوقوعش خبر داد. پس از وفات مریم، معجزات و شفاهایی بهواسطه جسد او رخ داد تا این که عیسی روح را به بدن او برگرداند و به بهشت منتقل شد.[33] این عمل در حضور رسولان رخ داد و پس از آن بود که بدن مریم به خاک سپرده شد بود. در نسخه عربی جزئیات بیشتری از زندگی مریم، مانند معجزات، عبادت و طلب شفاعت از او و نیز اعیادی که برای احترام به او گرفته شده، آمده است.[34] گفته می شود که این سند در تنسیق آموزه «صعود مریم»، که در سال 1950 توسط پاپ پیوس دوازدهم قانونی اعلام شد، نقش مهمی داشته است.[35]
اناجیل مربوط به حوادث پایان زندگی عیسی
برخی از نوشته ها به حوادث پایان زندگی عیسی از قبیل رنج های او و برخاستن او از قبر پرداخته اند. این حوادث در هر چهار انجیل قانونی با تفاوت هایی نقل شده، اما گاهی بین این نوشته های غیرقانونی، و اناجیل قانونی تفاوت هایی دیده می شود.
انجیل پطرس
این انجیل، که تنها بخشی از آن باقی مانده، بخش پایانی زندگی عیسی، یعنی از محاکمه تا پایان زندگی زمینی و رستاخیز او را حکایت می کند. هر چند نمی توان تاریخ دقیق نگارش آن را تعیین کرد، اما باید گفت که این نوشته یکی از قدیمی ترین اناجیل اپوکریفایی است و در نیمه اول قرن دوم و شاید حدود سال 130 میلادی در سوریه نوشته شده است. یوسبیوس در قرن چهارم از سراپیان که در سال 190 میلادی اسقف انطاکیه بود، نقل کرده است که انجیل پطرس در روسوس در نزدیکی انطاکیه به صورت علنی قرائت می شده است. اریجن در تفسیرش بر انجیل متی(10:17) می گوید که انجیلی به نام انجیل پطرس توسط کسانی که معتقد بودند که برادران عیسی از ازدواج قبلی یوسف بودند، مورد استفاده قرار می گرفته است. گفته می شود که از آنجا که در این نوشته به این اشاره شده که عیسی در بالای صلیب اصلا رنج نکشید و احساس درد نکرد، پس نویسنده باید از کسانی باشد که جسم عیسی را نه جسم واقعی، بلکه جسم ظاهری می دانسته است. هم چنین نویسنده از اناجیل رسمی، به ویژه اناجیل همنوا، استفاده کرده است.
از نکات قابل توجه در این انجیل آن است که نویسنده پیلاطس، سردار رومی، را از قتل عیسی تبرئه می کند و همه اتهام را متوجه هیرودیس یهودی می کند. به هنگام برخاستن او از قبر حوادث شگفتی رخ می دهد و حتی دشمنان او از برخاستن او مطلع می شوند. سه مرد، که قد دو نفر از آنان به آسمان می رسد و نفرسوم که رهبر آنان است و قدش از آسمان هم می گذرد، همراه صلیب از قبر بیرون آمدند و آنان از صلیب، که تشخص یافته، اموری را می پرسند و او پاسخ می دهد. عیسی بعد از قیام بر عده زیادی ظاهر شد و... در سال 1886 دست نوشته ای به زبان یونانی از این انجیل، که بخش هایی از آن را شامل می شد، در مصر کشف شد که همین بخش در دست است
انجیل نیقودیموس (اعمال پیلاطس)
نام این نوشته در ابتدا اعمال پیلاطس بوده و در سنت لاتینی و از حدود سده های 13 و 14م. به نام انجیل نیقودیموس ـ فردی که پس از سال ها ابتلا به فلج به دست عیسی شفا یافت ـ معروف شده است. مطابق این سنت فردی مسیحی به نام انانیاس ادعا کرد که در سال 425 گزارشی را، که از نیقودیموس به زبان عبری بوده، به زبان یونانی ترجمه کرده است.[36] با این حال، احتمال قوی داده شده که این نوشته در اصل به زبان یونانی نوشته شده و برخی زبان لاتینی را نیز احتمال داده اند.[37]
ژوستین و ترتولیان به «کتاب اعمال پیلاطس» اشاره کرده اند که البته معلوم نیست که مقصود همین کتاب باشد. به هر حال، این کتاب دارای دو بخش است. بخش نخست کتاب به محاکمه عیسی و صلیب او اختصاص یافته است در این بخش تلاش شده که پیلاطس از اتهام قتل مسیح تبرئه شود و یهودیان عامل قتل قلمداد شوند. بخش دوم کتاب به نزول عیسی به دوزخ اختصاص یافته است. گفته می شود که این دو بخش در دو زمان نوشته شده و بعداً به هم ملحق شده است. بخش دوم قدیم تر است و احتمالا در قرن دوم نوشته شده و بخش اول در قرن چهارم نوشته شده است. با این حال، نمی توان زمان دقیقی برای زمانی که این دو به هم ملحق شده، تعیین کرد. نسخه های متعددی از این اثر به زبان های یونانی، سریانی قبطی، جشی، ارمنی و لاتینی موجود است.[38]
اناجیل یهودی ـ مسیحی
برخی از اناجیل اپوکریفایی با گرایش یهودی نگاشته شده که گفته می شود احیاناً مسیحیان یهودی الاصل آن را به وجود آوردند یا در میان آنان رواج داشته است. سه نوشته تحت این عنوان قرار می گیرد که گفته می شود که پاسخ به این پرسش که این سه واقعاً سه تاست یا یکی، بسیار مشکل است. برخی بر آنند که از این سه نوشته، یعنی انجیل عبرائیان، انجیل ناصریان و انجیل ابیونی ها، دومی و سومی نسخه اصلاح شده اولی است.[39]
جروم به انجیلی عبری که در میان ابیونی ها رواج داشت و انجیلی عبری که ناصریان (نصرانیان)، ساکن در شمال سوریه، آن را معتبر می دانستند، اشاره می کند و می گوید که او انجیلی عبری را به لاتین ترجمه کرده است.[40] به هر حال، از این اناجیل سه گانه تنها قطعه هایی در دست است که نویسندگان سده های نخست مسیحی آن را نقل کرده اند و تعیین این که هر یک از این قطعه ها دقیقاً از کدام انجیل بوده یا این که اساساً از یک نوشته بوده، مشکل است. از آنجا که از این سه انجیل نسخه ای نمانده و تنها به نامش اشاره شده یا فقره ای از آن نقل شده، گاهی آنها را اناجیل گمشده می خوانند.[41]
انجیل عبرانیان
این اثر، اصل آن باقی نمانده و ما تنها با اشاره هایی که کلمنت، اریجن، یوسبیوس و جروم به آن کرده و قطعه هایی که از آن نقل کرده آن را می شناسیم. این انجیل در اصل به زبان آرامی یا عبری نگاشته شده و در میان مسیحیان یهودی الاصل مصر در قرن دوم رواج داشته است. پس این انجیل در اواخر قرن اول یا اوایل قرن دوم نگاشته شده است.[42] گویا جروم نسخه ای از این اثر را در قرن چهارم در انطاکیه یافته و آن را اصل سامی برای انجیل متای قانونی انگاشته و قسمت هایی از آن را ترجمه کرده است.[43] از فقراتی که از این انجیل باقی مانده مقام والای یعقوب، برادر عیسی، استفاده می شود و مسیحیان یهودی الاصل چنین اعتقادی داشته اند.
هم چنین عیسی، روح القدس را مادر خود خوانده و بنابراین مؤنث تلقی شده است و این امر ریشه سامی دارد. این امور از اصل سامی این نوشته حکایت می کند.[44] هم چنین از این نوشته، این عبارت نقل شده که «مرا لمس کنید و بدانید که من روح نیستم بلکه جسم هستم.» (همان) این عبارت بیشتر یهودی بودن اثر را نشان می دهد و در مقابل انجیل پطرس قرار دارد که جسم عیسی را ظاهری می دانست.[45]
انجیل ناصریان (نصرانیان)
این نوشته به زبان آرامی یا عبری در اوایل قرن دوم در شمال سوریه، یعنی همان جایی که ناصریان (نصرانیان) می زیستند، نوشته شده است. بسیاری از نویسندگان سده های نخست به این انجیل اشاره کرد، از آن نقل کرده اند. حدود سی فقره که از این کتاب نقل شده، اکنون باقی مانده و این فقرات شباهت بسیار زیاد این نوشته را با انجیل متای قانونی نشان می دهد. این انجیل نیز اهمیت زیادی به شخصیت یعقوب، برادر عیسی، می دهد. به هر حال شباهت زیاد این نوشته با انجیل متی باعث شده که کسانی این نوشته را همان انجیلی بدانند که یوسیبیوس در قرن چهارم از پاپیاس در قرن اول نقل کرده که متای حواری انجیل خود را به زبان عبری نوشت و دیگران آن را به یونانی ترجمه کردند. باز گفته می شود که این انجیل همان انجیل عبرانیان است که جروم در نزدیکی انطاکیه کشف کرد.[46]
انجیل ابیونی ها
ابیونی ها فرقه ای از مسیحیان بودند که در سده های نخست از درون مسیحیان یهودی گرا بیرون آمدند و اعتقاداتی خاص داشتند. آنان با اعتقادات ﴿پولس﴾ درباره مسیح و نیز نفی شریعت مخالف بودند. گفته می شود که آنان از میان اناجیل رسمی تنها انجیل متی را قبول داشتند.
انجیل منسوب به ابیونی ها در حدود سال 150 و به زبان یونانی نوشته شده است. و در آن مطالبی نقل شده که تفکیک آن از مطالب مذکور در دو انجیل قبل مشکل است. این انجیل که تا حدی شبیه انجیل متای قانونی بوده، نکات خاصی داشته است. تعمید مسیح و انتخاب دوازده حواری را نقل می کند، ولی گویا سه انجیل همنوا، متی، مرقس و لوقا را در این باره ترکیب کرده است. این انجیل بقای بکارت مریم پس از تولد عیسی را انکار می کند و می گوید عیسی پس از تعمید، فرزند خدا شد. گفته می شود که ردپایی از تعالیم گنوسی ها در این کتاب دیده می شود.[47]
اناجیل گنوسی ( اناجیل کشف شده در نجع حمادی)
گنوسی های مسیحی گرایشی بودند که مسیحیت قرن دوم و سوم را به شدت تحت تأثیر قرار دادند. تا قبل از قرن حاضر همه اطلاعات درباره آنان منحصر به ردیه هایی بود که آبای اولیه کلیسا در ردّ آنان نگاشته بودند. در سال 1945 در مصر علیا در منطقه ای به نام نجع حمادی مجموعه ای عظیم کشف شد که بسیاری از امور را روشن کرد. این مجموعه مشتمل بر سیزده کتاب است که هر یک از این کتاب ها شمار زیادی از نوشته ها را در بردارد. این نوشته ها که از یونانی به قبطی ترجمه شده، در سده های سوم و چهارم گردآوری و برگردان شده است، اما اصل آنها به سده های قبل مربوط است. این مجموعه به لحاظ محتوایی بسیار گوناگون است، اما بخش عمده آن شبیه مجموعه عهد جدید رسمی است و عنوان انجیل، رساله، مکاشفه و... را دارد. در این مجموعه چندین نوشته وجود دارد که عنوان انجیل را دارند[48]:
انجیل توماس
این نوشته، که با انجیل کودکی توماس متفاوت است، برخلاف آن نه حوادث زندگی عیسی، بلکه سخنان و تعالیم او را در بردارد. در ابتدای این نوشته آمده است: «این است سخنان سری عیسای زنده که و یهودا توماس همزاد آن را نوشت.» در برخی از کلیساها توماس را، که یکی از حواریان عیسی است، برادر دو قلوی عیسی می دانسته اند. از خود این نوشته بر می آید که توماس از نظر مقام و معرفت بالاتر از دیگر حواریان، حتی پطرس، بوده است و عیسی تعالیمی سری را به او سپرد که دیگران تحمل شنیدن آنها را نداشتند (شماره 13). پس این نوشته همان طور که از ابتدایش پیداست، نوشته ای سری و باطنی است و در واقع گنوسی ها به چنین تعالیمی قائل بودند (برای اطلاع بیشتر درباره تعالیم و گرایش های گنوسی رک: گریدی، مسیحیت و بدعت ها، فصل های 2ـ4). این نوشته در نیمه دوم قرن دوم، یا اندکی قبل از آن، به زبان یونانی و احتمالا در سوریه نوشته شده و در قرن سوم به قبطی ترجمه شده است.
انجیل توماس مشتمل بر 114 سخن از حضرت عیسی است که 40 عدد از آنها جدید است و مابقی به گونه ای در اناجیل همنوا و دیگر نوشته ها آمده است. گویا نویسنده از منابع مختلف قبلی جمع آوری کرده و به آنها شکل و ادبیات گنوسی داده است. این که رابطه این نوشته با اناجیل همنوا به لحاظ منبع شناختی چیست، دانشمندان در پاسخ به آن به جواب روشنی نرسیده اند[49]
انجیل فیلِپُّس
این نوشته در واقع تعالیم گنوسی ها، یعنی شاخه والنتینونسی آنها، را در بردارد. والنتینوس بزرگ ترین متفکر گنوسی قرن دوم بود که در اواسط قرن دوم مدارسی را در مصر و قبرس ایجاد کرد که تا قرن چهارم دایر بود و مکتب مشهوری را در شهر رم بنا نهاد. به هر حال، تعالیم والنتینوس باطنی بود و ایرنئوسِ قدیس کتاب معروفش به نام علیه بدعت ها را بیشتر در رد اندیشه های والنتینوسی اختصاص داد.[50] نوشته موسوم به انجیل فیلپُّس، که در آن از میان حواریان عیسی تنها نام او آمده و احتمالا به همین جهت بعداً این نوشته به او منسوب شده، مشتمل بر 127 بند است. محتوای این کتاب، بیان سری و باطنی از شعائر مسیحیت و نیز بیان تعالیم دیگر والنتینیوسی گنوسی است. این نوشته در اصل به زبان یونانی در قرن دوم و احتمالا به قلم والنتینوس نوشته شده است. نسخه فعلی، ترجمه قبطی از یونانی است که احتمالا در نیمه دوم قرن سوم انجام گرفته است.
در سده های نخست اپیفانوس به انجیل فیلپُّس که گنوسی های مصر مورد استفاده قرار می داده اند، اشاره می کند و از آن نقل می کند. اما آنچه او نقل کرده در نوشته فعلی یافت نمی شود.[51]
انجیل حقیقت
یکی از آثاری که در مجموعه ای قرار دارد که در نجع حمادی کشف شد، نوشته ای است به نام «انجیل حقیقت». ایرنئوس در کتاب علیه بدعت ها که به ربع آخر قرن دوم متعلق است، می گوید: «اما آنان پیرو والنتینوس اند... به این مباهات می کنند که غیر از اناجیل موجود اناجیل دیگری در اختیار دارند. در واقع، آنان جسارت را به حدی رسانده اند که نوشته ای را که از تألیف آن، زمان چندی نگذشته «انجیل حقیقت» می نامند، هر چند به هیچ وجه موافق اناجیل شاگردان مسیح نیست».[52]
برخی از فقراتی که ایرنئوس نقل کرده و در «انجیل حقیقت» موجود نیز یافت می شود، حاکی از آن است که ایرنئوس به همین کتاب اشاره کرد است.[53] به هر حال، نویسنده این کتاب از پیروان والنتینوس یا شخص او بوده است.[54]
این کتاب شباهت زیادی به شکل و صورت اناجیل موجود ندارد و به همین سبب برخی حتی نام گذاری را نادرست شمرده اند.[55] این نوشته نیز محتوی تعالیم گنوسی والنتینوس است و تعالیم زیادی را درباره مسیح شناسی خاص این گروه در بردارد.[56] این کتاب در قرن دوم در اسکندریه به زبان یونانی نوشته و بعداً به قبطی برگردانده شده است.[57]
انجیل مصریان
نوشته دیگری که در مجموعه نجع حمادی وجود دارد و حاوی تعالیم گنوسی است، «کتاب مقدس روح بزرگ نادیدنی» نام دارد و انجیل مصریان نیز خوانده می شود. باید توجه داشت این نوشته با نوشته دیگری که با همین عنوان انجیل مصریان در اختیار پدران اولیه کلیسا بوده و از آن نقل کرده اند (و در بخش بعد به آن خواهیم پرداخت)، کاملا متفاوت است .[58]
به هر حال، این نوشته اثری قبطی است و در واقع کتابی اعتقادی است و برخی روا ندانسته اند که تحت عنوان «انجیل» بدان اهمیت زیادی دهند.[59] با این حال، نوشته مذکور به لحاظ مطالعه اندیشه های گنوسی سده های نخست، می تواند قابل توجه باشد. برای نمونه، در این نوشته این اندیشه گنوسی توضیح داده شده که چگونه از خدای پدرِ توصیف ناشدنی سه قدرت پدر، مادر و پسر به ظهور می رسد و همین طور سلسله قوای پایین تر از اینها ناشی می شود.[60]
انجیل یوحنای دروغین
نوشته دیگری که در مجموعه نجع حمادی قرار دارد، انجیل یوحنای دروغین است. این اثر در ابتدای قرن دوم نوشته شده و بعداً به قبطی ترجمه شده است. از خود نوشته بر می آید که آن را مسیح در بالای کوه زیتون به یوحنا وحی کرده است. در این اثر تلاش شده که تعالیم گنوسی در قالب تفسیر سفر پیدایش ارائه شود.[61]
اناجیل ردشده توسط آبای اولیه کلیسا
در آثار آبای اولیه کلیسا گاهی سخن از اناجیلی به میان آمده و یا سخنی از آنها نقل شده که هدف رد آنها بوده است. گاهی از این آثار تحت عنوان «اناجیل بدعت آمیز» یاد می شود. تنها اثری که از این اناجیل باقی مانده، همان اشاره های آبای کلیسا است. چندین نوشته تحت این عنوان قرار می گیرد که به اختصار به آنها اشاره می کنیم.
انجیل مارکیون
مارکیون (130ـ180) روایتی از مسیحیت را ترویج می کرد که شبیه مسیحیت گنوسی بود. او کتاب عهد جدید خاصی برای خود ایجاد کرد که مشتمل بود به نسخه ای اصلاح شده از انجیل لوقا و برخی از رساله های ﴿پولس﴾. مقصود از انجیل مارکیون همین نسخه اصلاح شده انجیل لوقا است که البته به گمان مارکیون، نویسنده آن ﴿پولس﴾ بوده است.[62] هم چنین معلم دیگر گنوسی به نام باسیلدس نسخه تغییریافته انجیل لوقا را انجیل خود قرار داده بود.[63]
انجیل حوا
اپیفانوس از یک انجیل گنوسی به نام «انجیل حوا» فقره ای را نقل می کند که ظاهراً نقل یک مکاشفه است. این اثر تعالیم گنوسی را در برداشته و درباره فقره ای که اپیفانوس نقل کرده، بحث های زیادی صورت گرفته است. اما سخن روشنی در این باره نمی توان گفت. به هر حال این اثر مربوط به قرن دوم بوده است.[64]
انجیل یهودا
ایرنئوس و اپیفانوس به انجیل گنوسی دیگری به نام «انجیل یهودا» اشاره می کنند و از آن مطالبی نقل می کنند. این اثر که در اواسط قرن دوم نوشته شده، نشان می دهد که تنها یهودا و نه هیچ کس دیگر، حقیقت را می دانسته است.[65]
انجیل برتولما(Bartholomew)
جروم در تفسیر خود بر انجیل متی این انجیل را ذکر می کند ولی چیز زیادی درباره این اثر معلوم نیست. اثر دیگری وجود دارد به نام پرسش های برتولما که بین قرن های سوم تا پنجم نوشته شده و در آن سؤالاتی از عیسی و مریم و شیطان شده است. این اثر به زبان های یونانی، لاتین و اسلاوی حفظ شده است. احتمال ارتباط بین این دو اثر وجود دارد.[66]
انجیل مصریان
آبای اولیه کلیسا فقراتی از کتابی به نام «انجیل مصریان» نقل کرده اند. این اثر از انجیل دیگری به همین نام که در مجموعه نجع حمادی کشف شد و قبلا گذشت، کاملا متفاوت است. این نوشته در اوایل قرن دوم در مصر و به زبان یونانی نوشته شده است. اپیفانوس با اشاره به این کتاب می گوید: آن مورد استفاده سابلیوسی ها (گروهی که ﴿تثلیث﴾ را سه جلوه خداوند می دانستند) بوده و هایپولیتوس آن را به گنوسی ها نسبت داده است. دو فقره از این کتاب را کلمنت اسکندرانی نقل کرده و در آنها، عیسی با سالومه، دختر هیرودیس و هرودیا[67] گفت وگو می کند و موضوع بحث، جواز ازدواج است. ظاهراً این کتاب ازدواج را منع می کرده است.[68]
انجیل مَتِّیاس(Matthias)
در باب اول کتاب اعمال رسولان آمده است که حواریان حضرت عیسی پس از او و پس از مرگ یهودای اسخریوطی خائن، شخصی به نام متیاس را با قرعه به عنوان شاگرد دوازدهم به جای یهودا برگزیدند. نویسندگان سده های نخست مانند اریجن، یوسبیوس، هیپولیتوس و کلمنت اسکندرانی به کتابی به نام «انجیل متیاس» اشاره کرده اند که متعلق به گنوسیان است و حاوی سنتی سری است. کلمنت از این کتاب نقل می کند که متیاس چنین تعلیم می داده که انسان باید جسم و خواسته های آن را سرکوب کند تا روح با ایمان و معرفت رشد کند. برخی بر دین باورند که این انجیل همان نوشته ای است که در مجموعه نجع حمادی کشف شده و عنوان «انجیل توماس» را دارد و شواهدی برای سخن خود آورده اند و برخی دیگر با این سخن مخالفت کرده اند.[69]
چند نوشته دیگر
گاهی نوشته های دیگری تحت عنوان اناجیل غیرقانونی آورده شده که شاید نتوان آنها را تحت عناوین فوق گنجانید. برخی از مهم ترین این نوشته ها عبارت است:
انجیل ( مریم مجدلیه )
نسخه خطی قبطی این نوشته، که گفته می شود مربوط به قرن پنجم میلادی است، در سال 1896 پیدا شد و در جنگ جهانی دوم ناپدید شد، و نوشته موجود، از روی یادداشت های موجود بازنویسی شد. احتمالا این نوشته در اصل به زبان یونانی و در قرن دوم نوشته شده باشد. البته چیزی درباره نویسنده آن معلوم نیست. این نوشته دو قسمت دارد. در بخش اول که قسمت اول آن موجود نیست، عیسی پس از صعود به شاگردان تعالیمی درباره گناه و ماهیت آن می دهد. در بخش دوم عیسی تعالیمی سری به مریم مجدلیه، که نزد عیسی از همه زنان بالاتر است، می دهد و او برای شاگردان بیان می کند. پطرس اعتراض می کند که مگر می شود که عیسی در میان شاگردان یک زن را برای این کار برگزیده باشد. مریم به او پاسخ می دهد و برخی از حواریان از مریم دفاع می کنند.[70]
انجیل سری مرقس
فردی به نام مورتون اسمیت در سال 1973 دست نوشته ای را که خود او در سال 1958 در اورشلیم کشف کرده بود، چاپ کرد. این نوشته بخشی از نامه ای منسوب به کلمنت اسکندرانی بود. در این نامه آمده است که گروهی از گنوسی ها اعتقادات خود را از «انجیل مرقس» که سری و رمزی است می گیرند. به گفته این نامه، مرقس پس از مرگ پطرس به اسکندریه آمده، انجیلی بسیار روحانی و معنوی برای انسان های کامل تألیف کرده است. فقره ای از این انجیل که این نامه نقل می کند، حاوی این است که عیسی جوانِ مرده ای را زنده می کند و آن جوان پس از برخاستنِ عیسی، او را می بیند و عیسی تعالیم سری و رمزی به او می دهد. گفته می شود که این انجیل در ربع نخست قرن دوم میلادی در اسکندریه مورد استفاده قرار می گرفته است.[71]
حکمت ایمانی (Pistis Sophia)
نسخه خطی این اثر، که نوشته ای گنوسی است، به زبان قبطی در سال 1785 کشف شد. سه بخش این اثر در اصل به زبان یونانی و حدوداً بین سال های 250 تا 300 تألیف شده اند. زمان تألیف بخش چهارم، که فاقد عنوان است، به حدود 200 تا 250 بر می گردد.
این اثر حاوی 46 سؤال است که دوازده سال پس از صعود عیسی از او پرسیده شده است. 39 سؤال توسط مریم محدلیه پرسیده و پاسخ ها توسط فیلیپ نوشته شده است. در این اثر نیز، مانند انجیل مریم، پطرس به این وضعیت و جایگاه مریم مجدلیه و این که او بیش از دیگران سخن می گوید، اعتراض کرده ولی مریم به کار خود ادامه می دهد. در این نوشته عیسی به شاگردان خود درباره غلبه بر شر و مواجهه با حکمت ایمانی و تعالیم گنوسی دیگر تعلیم می دهد. او به شاگردان خود می گوید که اسراری را که در کتاب های جئو Jeu (که در شماره بعد معرفی می شود) آمده، بیاموزند.[72]
کتاب های جئو (Jeu)
دو کتاب جئو، آثاری گنوسی است که نسخه خطی آن به زبان قبطی، که مربوط به قرن های چهارم تا ششم میلادی است، در سال 1769 کشف شد. این اثر ترجمه ای از اصل یونانی است که در نیمه اول قرن سوم تألیف شده است. در این اثر عیسی این را بیان می کند که چگونه خدای پدر جئو Jeu، خدای واقعی، را از آغوش خود برون داد. در این دو کتاب تعالیم سری دیگری نیز آمده است.[73]
یک انجیل ویژه، انجیل برنابا
اکنون انجیل دیگری در دست است که «انجیل برنابا» خوانده می شود. این نوشته مکرر تصریح کرده که آن را برنابای حواری نوشته است. ویژگی مهم این نوشته آن است که به صورت مکرر و حتی با نام (برنابا، 163:7) آمدنِ پیامبر اسلام و خاتمیت او را با صراحت بیان کرده است. هم چنین در چند جای این این نوشته مطالبی بیان شده که که با سنت اسلامی نزدیک است. این نوشته به لحاظ حجم ظاهراً از همه نوشته های قانونی و غیرقانونی موجود مفصل تر است. نویسندگان مسیحی می گویند که این نوشته از نسخه خطی به زبان ایتالیایی گرفته شده که تاریخ نگارش آن به قرن شانزدهم میلادی بر می گردد. آنان می گویند که نویسندگان پنج قرن نخست، با این که تعداد بسیار زیادی از اناجیل غیرقانونی را، که برخی از آنها تعالیمی در مقابل تعالیم راست کیشی را در برداشته اند، ذکر کرده اند، اما نامی از این انجیل در میان آثار آنان دیده نمی شود. به هر حال تاریخ نگارش این نوشته را قرن 16 و برخی قرن 14 می دانند. آنان می گویند که این نوشته را یک مسیحی تازه مسلمان نوشته و هدف او این بوده که انجیلی مطابق دین جدید خود بنویسد.[74] البته عباس العقاد، نویسنده مسلمان مصری، نویسنده این اثر را یک یهودی می داند.[75]
گفته می شود که در سندی به زبان لاتین که به پاپ گلاسیوس (Decretum Glasianum)(6ـ492) منسوب است، نام «انجیل به روایت برنابا» آمده و در فهرست نوشته های مردود قرار گرفته است. اما این نوشته شاید غیر از انجیل برنابای موجود بوده است.[76] و باز نباید این «انجیل برنابا» را با «رساله برنابا» که کلمنت اسکندرانی و اریجن و دیگران ذکر کرده اند و بعداً متن آن کشف شده، اشتباه کرد. آن رساله نوشته ای است علیه یهودیت که از شریعت و قربانی های یهودی تفسیری معنوی می کند و گفته می شود که بین سال های 70 تا 150 نوشته شده است.[77] انجیل برنابای موجود، در حالی که هیچ جایگاهی در میان مسیحیان ندارد و حتی نام آن را در میان اناجیل اپوکریفایی ذکر نمی کنند، توجه برخی از مسلمانان را به خود جلب کرده است. این بدان سبب است که این نوشته اندکی به اندیشه های اسلامی نزدیک است و مهم تر این که بشارت به پیامبر اسلام در آن با صراحت و با نام «محمد»(ص) آمده است.
نکاتی راجع به انجیل های غیر رسمی
اما باید توجه داشت که جدای از این که دفاع از قدمت این نوشته بسیار مشکل است و شواهد بیشتر به سود مجعول بودن آن و آن هم جعل در همین زمان های متأخر است، به لحاظ محتوایی هم از منظر اسلامی قابل دفاع نیست. در این باره به دو نکته اشاره می کنیم:
در فرهنگ اسلامی کلمه «انجیل» که ریشه در قرآن مجید دارد، نام کتابی است که خداوند بر پیامبر خود، حضرت عیسی(ع) نازل کرده است. اما در فرهنگ مسیحیت رایج، که عیسی خدای مجسم است، دیگر سخن از کتاب آسمانی که بر حضرت عیسی نازل شده باشد، نیست و چهار انجیل، رسمی موجود، یعنی اناجیل متی، مرقس، لوقا و یوحنا، زندگی نامه و سخنان حضرت عیسی است که دیگران، و البته به اعتقاد مسیحیان با تأیید روح القدس، آن را تألیف کرده اند. بنابراین اگر مسلمانان در پی یافتن «انجیل» حضرت عیسی هستند، باید در جستوجوی کتابی حاوی دستورات خداوند و تعالیم دینی، با شکل و سبک قرآن مجید باشند. باید توجه داشت که انجیل برنابای موجود نیز به لحاظ ساختار محتوایی مانند اناجیل رسمی مسیحی است و زندگی و سخنان حضرت عیسی را، البته گاهی متفاوت از آنها، بیان می کند. اگر مسلمانی این نوشته را معتبر می داند و آن را به برنابای حواری منسوب می داند، باید به این پرسش پاسخ دهد که چرا یکی از حواریان حضرت عیسی در قرن اول کتابی حاوی زندگی و سخنان عیسی را نوشته و نام آن را انجیل گذاشته است. مگر او از انجیل واقعی، که به اعتقاد مسلمانان بر حضرت عیسی نازل شده، اطلاع نداشته است؟
اگر بخواهیم این نوشته را از منظر اسلام و قرآن بررسی کنیم، به موارد متعددی برمی خوریم که پذیرش آنها مشکل است. برخی از این موارد به قرار زیرا است:
در باب اول این کتاب ماجرای آبستنی معجزه آسای مریم آمده است. در باب دوم آمده است که مریم از ترس این که مبادا یهودیان او را به جرم ارتکاب زنا سنگسار کنند، با جوانی خوش کردار به نام یوسف ازدواج می کند و ماجرای آبستن بودن خود را به او نمی گوید. آیا این امر با شخصیت مریم و نیز روایت قرآن از این ماجرا سازگاری دارد؟
در انجیل یوحنا، باب دوم آمده است که عیسی و مادرش در قانای جلیل در مجلس جشن عروسی شرکت کردند. چون شراب تمام شد، مریم از حضرت عیسی خواست که معجزه کرده، شراب بسازد. عیسی شش قدح سنگی آب را تبدیل به شراب کرد و مردم آن را نوشیدند و گفتند شرابی بهتر از این ننوشیده بودیم. همین ماجرا عیناً در باب پانزدهم انجیل برنابا نقل شده است.
مطابق اناجیل رسمی و سنت مسیحی، جناب شمعون پطرس نخستین فردی است که به حضرت عیسی ایمان آورده و او بزرگ ترین حواری آن حضرت و در واقع وصی آن حضرت است. روایات اسلامی نیز این نکته را تأیید می کند.[78] اما باب هفتادم انجیل برنابا می گوید که پطرس در جواب عیسی که درباره شخصیت خود از حواریان پرسیده بود، او را پسر خدا خواند. عیسی برآشفت و او را شیطان خواند و دیگر حواریان را از او برحذر داشت. او می خواست پطرس را از خود برانداما دیگر حواریان پا در میانی کردند و پطرس گریست و گفت که از روی نادانی این سخن را گفتم; از خدا بخواه تا مرا بیامرزد. از این سخنان معلوم می شود که پطرس به صورت واقعی عیسی را پسر خدا خوانده و بنابراین، این پطرس است که برای نخستین بار عیسی را پسر واقعی خدا خوانده و نه ﴿پولس﴾.
از فقرات متعددی از این نوشته[79] برمی آید که مردم حضرت عیسی را در زمان حیات خود او خدا می خوانده اند و آن حضرت موافق نبوده و چاره ای نداشته است.... نگارنده با یسوع عیسی باقی ماند. پس یسوع به گریستن فرمود: «ای برنابا! باید کشف کنم بر تو رازهای بزرگی را که واجب است بر تو آگاهانیدن جهان را به آنها بعد از درگذشتن من.» نگارنده به گریه در جواب گفت: برای من و برای غیر من گریه را بپسند; زیرا ما گناهکارانیم. تو ای آن که پاک و پیغمبر خدایی! خوشایند نیست که گریه زیاد کنی. یسوع فرمود: «باور کن سخن مرا ای برنابا! که نمی توانم گریه کنم به اندازه ای که بر من واجب است. زیرا اگر مرا مردم خدای نمی خواندند، هر آینه معاینه می کردم خدای را چنان که در بهشت دیدار می شد و هر آینه از ترس روز جزا ایمن می شدم. لکن خدای می داند که من بیزارم; زیرا در دل من هیچ خطور نکرد که بیشتر از بنده فقیری محسوب شوم. می گویم به تو که همانا اگر من خدای خوانده نشده بودم، هر آینه همان وقت از جهان در می گذشتم و به سوی بهشت برده شده بودم، اما اکنون تا روز جزا به آنجا نمی روم. در این صورت می بینی که گریه بر من واجب است.[80] اولا، شواهد تاریخی بسیار زیادی وجود دارد که حضرت عیسی پس از صعود و توسط ﴿پولس﴾، خدا خوانده شده و در سنت اسلامی نیز اجمالا به این اشاره شده است که ﴿پولس﴾ مسیحیت را تغییر داده و به شکل کنونی در آورده است.[81] ثانیاً بر فرض که این روایت درست باشد، اگر عیسی وظیفه خود را انجام داد، چرا باید مجازات شود و تا روز جزا به بهشت نرود. چرا باید گناه دیگران در سرنوشت عیسی تأثیر بگذارد؟
در باب های 216 تا 218 مطالبی درباره پایان زندگی زمینی عیسی آمده است. وقتی می خواهند عیسی را دستگیر کنند، قیافه یهودای اسخریوطی، که به عیسی خیانت کرد، مانند عیسی می شود و حتی حواریان آن حضرت گمان می کنند که او همان عیسی است. یهودا هر چه فریاد می زند که من عیسی نیستم، کسی به حرف او گوش نمی دهد و متهم می شود که از ترس مرگ این اعمال را انجام می دهد. او از ترس مرگ اعمال سبک و جنون آمیزی انجام می دهد به گونه ای که هم مخالفان و هم مؤمنان به عیسی یقین می کنند که او یک پیامبر دروغین بوده است. پس از کشته شدن و دفن یهودا، برخی از شاگردان عیسی که ایمان درستی ندارند، جسد او را می دزدند و می گویند عیسی زنده شده است.
اگر این سخن درست باشد، مخالفان عیسی که یقین کردند که عیسی پیامبر دروغین بوده و این را برای نسل های بعدی نقل کردند، خلاف یافته های خود سخن نگفته اند. آیا با این روایت هدف بعثت حضرت عیسی برآورده شده است؟ به هر حال، فرد مسلمانی که بخواهد برای این نوشته اعتبار قائل شود، جدای از این که شواهد کافی به سود او نیست، با مشکلات محتوایی جدی روبه روست که پاسخ به آنها مشکل یا ناممکن است.
منبع مقاله: http://wiki.ngoic.ir
منابع:
· الطرزی، سالم ابراهیم، ابوکریفا العهد الجدید، الکتاب الاول،...
· الفغالی، بولس، المدخل الی الکتاب المقدس، بیروت: منشورات المکتبة البولسیه، 1994.
· انجیل برنابا، ترجمه حیدرقلی سردار کابلی. تهران: نشر نیایش، 1379.
· پیترز، اف. ئی، یهودیت، مسیحیت و اسلام، ترجمه حسین توفیقی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.
· سعید، حبیب، المدخل الی الکتاب المقدس. قاهره: دار التألیف و النشر للکنیسة الاسقفیه.
· کرنز، ارل، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ترجمه آرمان رشدی. تهران: آموزشگاه کتاب مقدس، 1994.
· گریدی، جوان، مسیحیت و بدعت ها، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی. قم: مؤسسه فرهنگی طه، 1377.
· مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403هـ .
· میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1377.
· San Francisco: Harper 1985. HBD Harper's Bible Dictionary Achtemerier Paul I.
· Oxford University Press, 1997. ODCC The Oxford Dictionary of the Christian Churchcross. F. L. ed.
· New York: 2003. ANA. Tanb T Clark Internation A Continuum imprint. London An Introduction to the New Testament Apocripha Lapham, Fred.
· Harper San Francisco: 1994 The Complete Gospels, Miller, Robert, J. ed.
· William B. Eerdmans Publishing Company, 1979. ISBE The International Standard Bible Encyclopedia, vol.1
· The world Publishing Company, 1926. The Lost books of Bible.
· Oxford University Press, 2000.OBC the Oxford Bible Commentary.
· James Clark & Co Westminster John Konx Press, 1991. NT New Testament Apocrypha Wilson, R ed. Vol 1-2.
[1] انجیل لوقا، 1:1ـ3.
[2] HBD, p.583.
[3] پیترز، یهودیت، مسیحیت و اسلام، ج2، ص72.
[4] پیترز، همان، ج2، ص75ـ76. کرنز، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص94.
[5] The Oxford (, p.39)Dictionary.
[6] New Testament Apocrypha, vol. 1, p.182;The internationol standard Bible vol.1, p.423.
[7] الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص312.
[8] Ibid, p.423.
[9] The Internationol Standard Bible vol.1, p.182.
[10] The Lost Books of the Bible p. 24.
[11] Wilson, The International Standard vol. 1, p. 422New Testament Apocrypha vol. 1, p. 182. ابوکریفا العهد الجدید، ص51.
[12] New Testament Apocrypha,Wilson, vol. 1, p. 441.
[13] The International Standard vol. 1, p. 182.
[14] New Testament Apocrypha,ilson vol. 1, p. 442.
[15] الطرزی، اپوکریفا العهد الجدید، ص21.
[16] The International Standard vol. 1, p 183. New Testament Apocrypha, Wilson vol. 1, p. 458.
[17] بولس الغفالی، الخوری، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص313.
[18] The International Standard vol. 1, p. 183.
[19] ابوکریفا العهد الجدید، ص84.
[20] New Testament Apocrypha, Wilson, vol. 1, p. 458.
[21] الطرزی، ابوکریفا العهد الجدید، ص85ـ86.
[22] ibid
[23] The International Standard vol. 1, p. 183 ابوکریفا العهد الجدید، ص114.
[24] New Testament Apocrypha, Wilson, vol. 1, p. 457.
[25] ibid; p. 456.
[26] همان.
[27] ابوکریفا العهد الجدید، ص139.
[28] New Testament Apocrypha, Wilson, vol. 1, p. 458.
[29] The International Standard, vol. 1, p._183 الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص313 .
[30] الطرزی، ابوکریفا العهد الجدید، ص23.
[31] الطرزی، ابوکریفا العهد الجدید، ص23.
[32] The International Standard, vol. 1, p. 183 الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص313.
[33] Ibid.
[34] همان.
[35] Ibid.
[36] The vol. 1, p. 183 International Standard.
[37] الطرزی، ابوکریفا العهد الجدید، ص25.
[38] الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص314; سعید، المدخل الی الکتاب المقدس، ص239.
[39] ibid, p. 184.
[40] Ibid.
[41] ANA, p. 82.
[42] The International Standard, vol. 1, p.184. سعید، المدخل الی الکتاب المقدس، ص235ـ236.
[43] الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص310.
[44] ibid.
[45] هم چنین رک: ANA, p. 159-193; New Testament Apocrypha, Wilson, vol. 1, p.112-116 458.
[46] The International Standard vol. 1, p. 184; ANA, p. 82-83 الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص310.
[47] New Testament Apocrypha, vol. 1, p. 184; ANA, vol. 1, p. 84-85; Wilson, The International Standard166-168 الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص310ـ311.
[48] HBD, p. 679-680; ODCC, p. 1129
[49] The International Standard vol. 1, p 186; ANA, p. 114-120; New Testament Apocrypha,Wilson vol. 1, p. 232-239.. الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص315
[50] گریدی، مسیحیت و بدعت ها، ص65ـ66.
[51] New Testament Apocrypha, Wilson, vol. 1, p. 186-187; The International Standard vol. 1, p. 179-187; ANT, p. 94-98.
[52] The International Standard vol. 1, p. 187 9.11.iii.
[53] ibid.
[54] ODCC, p.581.
[55] New Testament Apocrypha,Wilson, vol. 1, p. 358.
[56] مسیحیت و بدعت ها، ص71ـ72.
[57] الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص315ـ316.
[58] ODCC, p. 535; New Testament Apocrypha, Wilson, vol. 1, p. 413.
[59] Ibid.
[60] The International Standard, vol. 1, p. 187.
[61] New Testament Apocrypha Wilson vol 1, p. 387 الفغالی، المدخل الی الکتاب المقدس، ج4، ص316.
[62] The International Standard vol. 1, p. 184 مسیحیت و بدعت ها، ص105ـ107 .
[63] Ibid.
[64] New Testament Apocrypha Wilson, vol. 1, p. 185. The International Standard vol 1, p. 358-360.
[65] Ibid, p. 386-387; The International Standard vol. 1, p. 185.
[66] Ibid.; New Testament Apocrypha Wilson, vol 1, p. 537-538.
[67] متی، 14:3ـ12.
[68] The International Standard vol 1, p. 209-215; ANA, p. 156-158;New Testament Apocrypha Wilson, vol. 1, p. 185. .بولس الفغالی، الخوری، المدخل الی الکتاب المقدس، ج2، ص311
[69] The Standard International vol 1, p. 382-385 New Testament Apocryphap Wilson. vol. 1, p 185.
[70] New Testament Apocrypha Wilson, vol. 1, p. 186; The International Standard p. 357-360. The Complete Gospels vol 1, p.390-394.
[71] The Complete Gospels p. 187; The International Standard , p. 408-410.
[72] The International Standard, vol 1, p. 361-369 New Testament Apocrypha Wilson, vol. 1, p. 185-186.
[73] ibid, p. 370-373, The International Standard vol. 1, p. 186.
[74] ODCC, p. 159 میشل، کلام مسیحی، ص53; سعید، المدخل الی الکتاب المقدس، ص239ـ240.
[75] همان.
[76] ODCC, p. 463.
[77] میلر، تاریخ کلیسای قدیم، ص89ـ90.
[78] برای نمونه، رک: مجلسی، بحار الانوار، ج63، ص100، ج35، ص55; ج39، ص165.
[79] برای نمونه، باب های 112 و 128.
[80] برنابا 12:4ـ11.
[81] رک: مجلسی، بحار الانوار، ج8، ص311; ص38.
سلام. هدف این وبلاگ به هیچ وجه اهانت به عقاید دوستان مسیحی نیست. خدا خود میداند که ما مسلمانان چقدر حضرت عیسی(ع) و مادر بزرگوارش مریم مقدّس(س) را دوست داریم. از مسیحیان هم نفرتی در دل نداریم، بلکه آنها را دوست داریم.